Warszawa, 7 grudnia 2022 r.
Stowarzyszenie Dyrektorów Teatrów z niepokojem przyjęło rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody mazowieckiego, stwierdzające nieważność zarządzenia Prezydenta m.st. Warszawy powołującego Monikę Strzępkę na dyrektorkę Teatru Dramatycznego w Warszawie. Mając na uwadze konsekwencje doraźne (zawieszenie dyrektorki teatru, niepewność dla niemal 150 pracowników instytucji), jak i dalekosiężne (ingerencja w niezależność programową instytucji artystycznej, ingerencja w suwerenną decyzję władzy samorządowej, przyzwolenie na kwestionowanie decyzji artystycznych przez przedstawicieli władzy), przedstawiamy opinię prawną, która wykazuje bezzasadność interwencji wojewody. Jako organizacja reprezentująca środowisko instytucji artystycznych, biorąca aktywny udział w wyborach dyrektorów, mamy nadzieję, że wojewodowie pozostaną przy, jakże istotnym, nadzorze nad porządkiem formalno-prawnym dotyczącym konkursów na dyrektorów teatrów i powołań na te stanowiska.
OPINIA PRAWNA
dotycząca rozstrzygnięcia nadzorczego wojewody mazowieckiego z dn. 23 listopada 2022 r.
stwierdzającego nieważność zarządzenia Nr 1285/2022 Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 2 sierpnia 2022 r. w sprawie powołania dyrektora Teatru Dramatycznego m.st. Warszawy
- I. Konkurs zgodnie z przepisami.
- Członek komisji konkursowej.
W celu przeprowadzenia konkursu, organizator powołuje komisję konkursową w składzie:
1) trzech przedstawicieli organizatora;
2) dwóch przedstawicieli ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego;
3) dwóch przedstawicieli zakładowych organizacji związkowych reprezentatywnych w rozumieniu art. 253 ust. 1 lub 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 263), działających w tej instytucji kultury;
4) dwóch przedstawicieli stowarzyszeń zawodowych lub twórczych właściwych ze względu na zakres działania tej instytucji kultury.
Jeżeli w instytucji kultury nie działają zakładowe organizacje związkowe, w miejsce osób, o których mowa w pkt 3 powyżej, organizator powołuje do komisji konkursowej dwóch przedstawicieli załogi tej instytucji.
W przypadku powołania komisji konkursowej, która uczestniczyła w wyborze dyrektora Teatru Dramatycznego, powyższe wymagania zostały spełnione.
Przypomnieć należy, że członkiem komisji konkursowej nie może być osoba:
1) przystępująca do konkursu;
2) w stosunku do której osoba przystępująca do konkursu jest:
a) małżonkiem,
b) krewnym lub powinowatym w linii prostej,
c) krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie, lub
d) pozostaje w takim stosunku prawnym lub faktycznym, że może to powodować uzasadnione wątpliwości co do jej obiektywizmu lub bezstronności.
Członek komisji konkursowej, po zapoznaniu się z ofertami, składa organizatorowi oświadczenie, że nie zachodzą wobec niego okoliczności, o których mowa powyżej.
Biorąc pod uwagę argumenty przedstawione przez wojewodę mazowieckiego, należy uznać, że twierdzenia podniesione w analizowanym rozstrzygnięciu skierowane są na wątpliwość co do prawdziwości oświadczeń poszczególnych członków komisji konkursowej, z których wynika, że powyższe okoliczności wobec nich nie zachodzą.
Brak jednak w treści stanowiska wojewody mazowieckiego argumentów i dowodów potwierdzających stawianą tezę. Jedyny przykład podniesiony przez wojewodę należy analizować pod kątem wyłączenia członka komisji z uwagi na fakt, że osoba przystępująca do konkursu pozostaje w takim stosunku prawnym lub faktycznym, że może to powodować uzasadnione wątpliwości co do jej obiektywizmu lub bezstronności. Stosunek prawny, o którym mowa w przywołanym przepisie, istnieje, gdy pomiędzy co najmniej dwoma osobami zachodzi zależność w postaci wzajemnych uprawnień i obowiązków, wyznaczana przez określoną normę prawną, która to zależność zachodzi wówczas, gdy jeden podmiot jest uprawniony, a drugi zobowiązany. Przykładami stosunków faktycznych mogą być natomiast stosunki przyjaźni, koleżeństwa, znajomości itp. W świetle przepisów samo pozostawanie członka komisji w stosunku prawnym lub faktycznym z kandydatem nie musi prowadzić do ziszczenia się tej przesłanki. Czynnikiem koniecznym, który musi wystąpić, aby uznać ten warunek za spełniony, jest okoliczność, iż charakter stosunku prawnego lub faktycznego może budzić uzasadnione wątpliwości co do bezstronności tych osób. Przy ocenie spełnienia tego rodzaju przesłanek występują zarówno aspekty o charakterze subiektywnym, jak i obiektywnym. Element subiektywny wynika z faktu, że oświadczenie składa konkretna osoba wykonująca czynności jako członek komisji, w określonej sytuacji, czasie i przy określonym poziomie świadomości. Należy zauważyć, że wystąpienie uzasadnionej wątpliwości co do bezstronności lub niezależności tych osób jest ograniczone w związku z postępowaniem konkursowym, natomiast odnosi się nie tylko do rzeczywistego konfliktu interesów (faktycznego braku bezstronności i obiektywizmu), jak również do postrzeganego konfliktu interesów, tj. sytuacji, która z zewnątrz może być postrzegana jako rodząca ich stronniczość. Wskazane w przepisie wystąpienie stronniczości lub zależności jest powiązane z posiadaniem przez osobę bezpośredniego lub pośredniego interesu finansowego, ekonomicznego lub osobistego w określonym rozstrzygnięciu danego postępowania. Reasumując wskazać należy, że brak jest argumentów przemawiających za uznaniem za zasadną tezę przedstawioną przez wojewodę mazowieckiego, brak jest również dowodów wskazujących, że okoliczności uzasadniające naruszenie przez jakiegokolwiek członka komisji zaistniały, a co więcej, miały wpływ na wybór dyrektora Teatru Dramatycznego.
- 2. Czy komisja konkursowa spełniła powierzone jej zadania?
Komisja konkursowa: (zgodnie z nowym brzmieniem Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej Ustawa z dnia 6 grudnia 2018 r. o zmianie Ustawy z 25 października 1991 r., art.16 ust.5 i Rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 12 kwietnia 2019 r. w sprawie konkursu na kandydata na stanowisko dyrektora instytucji kultury )
1) ustala szczegółowe kryteria oceny uczestników konkursu, uwzględniając treść ogłoszenia o konkursie;
2) przeprowadza postępowanie konkursowe na kandydata na stanowisko dyrektora instytucji kultury, w tym:
a) ustala spełnienie warunków określonych w ogłoszeniu o konkursie przez jego uczestników lub stwierdza uchybienia lub braki w złożonych ofertach,
b) przeprowadza rozmowy z uczestnikami konkursu, w tym dotyczące złożonych przez nich programów realizacji zadań, o których mowa w ust. 3e pkt 4;
3) rozstrzyga konkurs na kandydata na stanowisko dyrektora instytucji kultury, sporządza z niego protokół końcowy i przekazuje organizatorowi wyniki konkursu wraz z jego dokumentacją.
Przeprowadzenie konkursu
Przeprowadzenie konkursu przez komisję następuje w trakcie co najmniej dwóch posiedzeń komisji, z tym że posiedzenie komisji, na którym są przeprowadzane rozmowy z uczestnikami konkursu, może się odbyć nie wcześniej niż po upływie 7 dni od dnia posiedzenia komisji, na którym nastąpiło ustalenie spełnienia warunków określonych w ogłoszeniu o konkursie przez uczestników konkursu lub stwierdzenie uchybień lub braków w złożonych ofertach.
Posiedzenia komisji odbyły się przy prawidłowym kworum i w określonym przez prawo terminie.
Spośród uczestników konkursu, których oferty spełniły warunki określone w ogłoszeniu o konkursie, komisja wyłania kandydata na dyrektora bezwzględną większością głosów członków komisji obecnych na posiedzeniu. W przedmiotowej sprawie Monika Strzępka uzyskała 7 głosów na 9 członków komisji czyli uzyskała więcej niż bezwzględną większość.
Z posiedzeń komisji są sporządzane protokoły, które podpisują członkowie komisji obecni na posiedzeniu. Protokół końcowy, o którym mowa w art. 16 ust. 5a pkt 3 ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, zawiera:
1) imiona i nazwiska:
a) przewodniczącego komisji oraz pozostałych członków komisji,
b) uczestników konkursu oraz
2) co najmniej:
a) informację o liczbie głosów uzyskanych przez poszczególnych uczestników konkursu w kolejnych głosowaniach,
b) informację o wyniku postępowania konkursowego wraz z uzasadnieniem.
Do protokołu końcowego załącza się dokumenty określające spełnienie kryteriów oceny uczestników konkursu.
Protokół końcowy bez załączników udostępnia się na stronie podmiotowej w Biuletynie Informacji Publicznej organizatora, do czasu powołania dyrektora instytucji kultury albo ogłoszenia kolejnego konkursu zgodnie z art. 16 ust. 13 ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, nie krócej niż na okres 30 dni i nie dłużej niż na okres 2 lat.
Komisja kończy działalność po przekazaniu organizatorowi wyników konkursu wraz z jego dokumentacją. Wszystkie powyższe wymagania formalne zostały zachowane przez komisję. Członkowie komisji konkursowej nie podali do protokołu zdania odrębnego ani jakichkolwiek innych uwag sugerujących niezgodność z obowiązującym prawem.
- II. Stanowisko wobec zdania wojewody mazowieckiego
Kluczową kwestią podnoszoną w stanowisku wojewody mazowieckiego jest wątpliwość, czy wizja artystyczna przedstawiona przez dyrektor Strzępkę odpowiada założeniom konkursu. Oczywiście tak. Jednak w zaistniałym sporze problem jest dużo bardziej skomplikowany. Co niedorzeczne, stanowisko nie dotyczy interpretacji wizji artystycznej, a tego, czy ta wizja powinna być jednobarwna i ukierunkowana. Analizując stanowisko wojewody mazowieckiego odnosi się nieodparte wrażenie, że cel, jaki stawia się kulturze, ma zostać osiągnięty w tylko jeden możliwy sposób, bo tylko jedna droga jest słuszna. Działanie wojewody należy poczytywać jako przejaw chęci kierowania, nadzorowania, ale co gorsze i bardziej niebezpieczne, kreowania jednej prawidłowej wizji działalności kulturalnej w Polsce. Przyjęcie za prawidłowe stanowiska wojewody może powodować obawy dyrektorów poszczególnych instytucji artystycznych co do realizacji powierzonej im misji krzewienia i przekazywania wizji świata widzom ich teatrów, ponieważ może okazać się, że wizja ta nie jest spójna z wizją danego wojewody, a prowadzona instytucja kultury może podzielić los Teatru Dramatycznego oraz dyrektor Strzępki. Na takie działanie nie może być zgody, ponieważ stanowi ono ingerencję w niezależność instytucji kultury, ale co gorsze, w niezależność widza i otwartość umysłu obywateli.
Zwracamy uwagę, że działanie wojewody mazowieckiego stanowi niebezpieczny casus, nie tylko dla samorządowych instytucji kultury, ale dla instytucji samorządowych ogóle.
Sektor publiczny to znacząca część gospodarki narodowej, na którą składają się wszystkie podmioty – osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz fundusze celowe podległe organom władzy publicznej, zarówno państwowym jak i samorządowym. Z punktu widzenia obywatela najprostszym kryterium dla uznania jaka instytucja jest w domenie publicznej, jest stwierdzenie czy środki, którymi dysponuje podmiot podlegają regulacjom ustawy o finansach publicznych. Jeśli odpowiedź na to pytanie jest twierdząca, oznacza to również, że ewentualna współpraca z takim podmiotem podlega wszelkim regulacjom wynikającym z ustawy o finansach publicznych, prawa zamówień publicznych oraz ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Pamiętać należy, że praca poszczególnych osób działających w domenie publicznej podlega ocenie i weryfikacji na wielu szczeblach. To przepisy prawa regulują kwestie kontroli, sprawowania nadzoru, jak również odpowiedzialności poszczególnych osób za kompetentne i zgodne z prawem wykonywanie powierzonych im obowiązków w ramach domeny publicznej. Ingerencja w kompetencje każdej władzy, czy to w relacji państwo-samorząd, czy samorząd-państwo, powinna odbywać się wyłącznie w oparciu o wyraźną i jednoznaczną kompetencję wynikającą z przepisu prawa.
Czy zatem zachowana została procedura przewidziana prawem dla wyłonienia dyrektora Teatru Dramatycznego w Warszawie? Czy przedstawiciele władzy państwowej uczestniczyli w wyborze dyrektora tego teatru? Czy konkurs, a w jego ramach przeprowadzone wybory spełniały standardy demokratyczne? Na postawione pytania należy jednoznacznie odpowiedzieć – TAK.
Zatem spór, który powstał, wymaga swego wyjaśnienia przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym w Warszawie, jako właściwym do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji. A Stowarzyszenie Dyrektorów Teatrów jako organizacja społeczna, która w swych działaniach statutowych zajmuje się wspieraniem prawidłowości funkcjonowania instytucji kultury w Polsce, złoży wniosek o dopuszczenie do występowania w tej sprawie na podstawie art. 33 ust. 2 w zw. z art. 25 ust. 4 ustawy o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
- III. Odnośnie koncepcji programowej Teatru Dramatycznego
Zdaniem wojewody koncepcja programowa Moniki Strzępki nie odpowiada wymaganiom sformułowanym w ogłoszeniu o konkursie, w którym zapisano, że „podstawą działalności Teatru powinien być repertuar wypełniony inscenizacjami literatury dramatycznej, współczesnej oraz klasycznej, polskiej i zagranicznej oraz adaptacjami dzieł literackich”. W istocie rzecz ma się inaczej. W programie Strzępki i Kolektywu Dramatycznego znajdują się m.in. spektakle na podstawie adaptacji powieści Roberta Musila, Edouarda Louisa, Ottessy Moshfegh, Octavii E. Butler, Agnieszki Szpili. Są to uznani autorzy i autorki dzieł literackich. Współczesny dramat ma w programie swoje miejsce szczególne, bo nie tylko planowane są inscenizacje tekstów pisanych przez uznanych lub świetnie się zapowiadających dramaturgów i dramaturżki: Pawła Demirskiego, Ankę Herbut czy Jana Czaplińskiego, ale także we współpracy z Pawłem Demirskim i Janem Czaplińskim (dramaturgiem TD) budowana będzie zapowiedziana w programie PRACOWNIA DRAMATU WSPÓŁCZESNEGO. W jej ramach mają powstać warunki do profesjonalnej pracy z dramatopisarzami na wzór funkcjonujących w branży filmowej działów developmentu. W ten sposób Dramatyczny będzie miał szansę stać się miejscem niepowielającym obecnych trendów w pisaniu dla teatru, ale nadającym intelektualny i warsztatowy kierunek rozwoju polskiej dramaturgii. Konstanty Radziwiłł najbardziej boi się, że w Dramatycznym nie będzie klasyki, choć jest to tylko jedna z ujętych w ogłoszeniu kategorii. Istotnie, program nie zakłada oparcia repertuaru na klasyce, ale poświęca jej w programie szczególną uwagę. Planowane jest bowiem powołanie PRACOWNI KLASYKI im. Haliny Mikołajskiej, która zajmie się pracą warsztatową nad sceniczną formą wiersza. Strzępka w aplikacji konkursowej podkreśla, że jest uczennicą Wojciecha Siemiona, artysty, który pracy z wierszem poświęcił swoje życie zawodowe. W dzisiejszym teatrze jest to obszar całkowicie zaniedbany, tymczasem – jak pisze w programie – nie sposób odczytać treści zawartych w poezji bez znajomości poetyki epoki i autora. Pracownia ma stworzyć możliwość warsztatowych poszukiwań prowadzonych wspólnie z badaczami poetyki, literaturoznawcami, krytyczkami kultury, aktorami i aktorkami Dramatycznego. Ma to być pogłębiona, teoretyczno-warsztatową pracę u zapomnianych podstaw, jakiej dziś nie prowadzi żaden teatr w Polsce. Efektem działania pracowni ma być zaplanowany spektakl SŁOWACKI – SUPERPRODUKCJA. Niezwykłe przedsięwzięcia artystyczno-badawcze: „wybrany dramat Słowackiego wystawiony i wypowiedziany tak, jak życzyłby sobie tego sam autor. Przedstawienie – jak podróż w czasie – świadomie muzealne, odtwarzające sposoby inscenizacji, o jakich Słowacki mógł myśleć, oglądając spektakle w Paryżu”.
Lektura aplikacji konkursowej nie pozostawia wątpliwości, że Strzępka w twórczy i pogłębiony sposób odpowiedziała na postawione w ogłoszeniu warunki. Zaproponowała zarazem własną formułę teatru, który poszukuje realnych odpowiedzi na wyzwania, przed jakimi dziś stajemy.
Dyrektor Strzępka zaplanowała współpracę z wieloma młodymi twórcami i twórczyniami uznając, że odpowiedzialność wobec młodego pokolenia, które zmaga się ze szczególnie trudnymi okolicznościami wejścia w świat artystyczny, powinna być częścią misji publicznej instytucji kultury. Ale w jej programie znajduje się także cała plejada nazwisk, które stanowią dziś o wartości artystycznej polskiego teatru. To twórcy i twórczynie zdobywający najważniejsze nagrody i pokazujący swoje przedstawienia na polskich i zagranicznych festiwalach m.in: Smolar, Borczuch, Kalwat, Augustynowicz, Wdowik, Szczawińska, Szpecht, Górnicka. Tak pomyślany program spełnia kryteria opisane w ogłoszeniu konkursowym, a działalność teatru kierowana jest – jak chce organizator – zarówno do „dotychczasowej, stałej publiczności, z dbałością̨ o jej komfort i oczekiwania, jak i otwiera się na nowych odbiorców i nowe odbiorczynie, proponując im odpowiednie spektakle i aktywności, w tym działania edukacyjne”.
